پزشکی یک دانش کاربردی است، هدف آن حفظ و ارتقاء تندرستی، درمان بیماریها و بازتوانی آسیبدیدگان است. این منظور با شناخت بیماریها، تشخیص، درمان و جلوگیری از بروز آنها به انجام میرسد. دانش پزشکی بر روی طیف وسیعی از رشتهها شامل از فیزیک و زیستشناسی تا علوم اجتماعی، مهندسی و علوم انسانی بنا شده است.[ف ۱] امروزه هدف دانش پزشکی استفاده از فناوریهای دانشمبنا و استدلال قیاسی برای رسیدن به راهحل مشکلات بالینی است. اکتشافات در باب ماهیت ژنها و سلولها دریچهای برای تعریف فیزیولوژی بر مبنای سیستمهای مولکولی فراهم کرده است. این بصیرت فیزیولوژیکی راه را برای درک بهتر فرایندهای پیچیده بیماریها و رویکردهای نو درمانی فراهم کرده است.[۱]
تلاش بشر برای درمان بیماریها و آسیبها از دوران پیش از باستان وجود داشته است و در دوران باستان نیز در کنار مذهب و گاه به عنوان بخشی از آن وجود داشته است. در یونان باستان پزشکانی چون بقراط پزشکی را به عنوان دانش و فنی مجزا مطرح کردند و بنیانگذاران راهی بودند که بعدها توسط پزشکان مسلمانی همچون ابنسینا و رازی طی شد. در رنسانس با بهره گیری از روش علمی پزشکی پیشرفتهای قابل توجهی کرد. از قرن ۱۹ آنچه به عنوان پزشکی مدرن شناخته میشود بنیان گذاشته شد. در اواخر قرن بیستم و دوران معاصر دانش ژنتیک رویکرد نسبت به درمان و بیماریها را دچار تحولی جدی کرد به طوری که ژنتیک پزشکی را دارای نقشی متحول کننده برای پزشکی از درمان محور بودن به حفظ سلامتی دانستهاند.[۲] اهمیت سلامتی در بهره وری اجتماع و کیفیت زندگی منجر به تاسیس موسسات و قوانین شده است تا مسایلی همچون تحصیل و مجوزدهی به پزشکان تا نحوه استفاده از بودجههای درمانی در کشورها قانونمند و تنظیم شوند. لذا سازمانهای پزشکی در کشورهای مختلف برای سازمان دهی و قانونمند سازی فعالیتهای پزشکی تاسیس شدهاند.
در حرفه پزشکی، پزشکان با استفاده از قضاوت بالینی، بیمار را جهت تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری ارزیابی میکنند. در عملکرد بالینی معمولاً مراحل شرح حال، معاینه فیزیکی، تهیه فهرست مشکلات، مشخص کردن تشخیصهای افتراقی، بررسیها (شامل آزمایشها و تصویربرداری و ...)، رسیدن به تشخیص و در آخر درمان انجام میشود. امروزه پیشرفتهای روزمره علم و گسترش قابل توجه دامنه دانش پزشکی و شناخت بشر از بیماریها منجر به تخصصی شدن پزشکی و تقسیم آن به رشتههای مختلف شده است. با این حال کماکان ارائه خدمات پزشکی در بیشتر جوامع از سطح مراقبتهای اولیه بهداشتی، با تمرکز روی عملکرد پزشکان عمومی و پزشکان خانواده شروع میشود و بسته به نیاز در سیستم ارجاع بیماران به سطوح دوم و سوم که خدمات پزشکی تخصصیتر را ارائه میدهند ارجاع میشوند.
پزشکی مدرن با انتقاداتی هم مواجه است از جمله عدم دسترسی مناطق محروم و طبقه کم درآمد بعضی جوامع به خدمات پزشکی گران قیمت که در این راه سازمانهایی همچون سازمان جهانی بهداشت با تعیین سیاستهای جهانی و ایجاد مسئولیت در کشورها و سیاستمداران نسبت به سلامت سعی در رفع این نقیصه را دارند.
موسسات[ویرایش]
بیمارستان سانتا ماریا دِلا اسکالا، اثر فرسکو از دومنیکو دی بارتولو ۱۴۴۱-۱۴۴۲
پزشکی معاصر به طور کلی در یک سامانه مراقبتهای بهداشتی عمل میشود. چارچوبهای حقوقی، صدور گواهینامه و بودجهدهی را دولتها و گاهی در کنارشان سازمانهای بینالمللی همچون خیریهها و موسسات مذهبی برقرار میکنند. خصوصیات هر سیستم درمانی تاثیر قابل توجهی در چگونه ارائه خدمات پزشکی دارد.
از دوران قدیم ادیان در ارائه خدمات عامالمنفعه نقش داشتهاند و این منجر به ایجاد ساختارهای پرستاری و بیمارستانی شد. کشورهای پیشرفته صنعتی (به جز ایالات متحده آمریکا[۵۱][۵۲]) در بسیاری از کشورهای در حال توسعه خدمات درمانی از طریق سامانههای سراسری بهداشتی ارائه میدهند، که هدف آنها ارائه این خدمات از طریق پرداخت یکباره دولتی و یا بیمههای خصوصی و مشارکتی اجباری است. این منجر به دسترسی تمامی جمعیت کشور به خدمات درمانی بر مبنای نیاز و نه توان پرداخت میشود. ارائه خدمات ممکن است توسط ارائهکنندگان خصوصی و یا بیمارستانها و درمانگاههای دولتی و یا موسسات خیریه و یا ترکیبی از این سه صورت گیرد. بیشتر جوامع قبیلهای و ایالات متحده آمریکا هیچ تضمینی برای ارائه خدمات به کل جمعیت ندارند. در این جوامع خدمات درمانی تنها برای کسانی که توان مالی کافی را دارند و یا خوشان را بیمه کردهاند و یا توسط کمک مالی مستقیم دولت یا قبیله ارائه میشود.[۵۱][۵۲]
آمپولهای دارویی مدرن
شفافیت اطلاعات معیار دیگری است که ارائه خدمات درمانی را تعریف میکند. دسترسی به اطلاعات در مورد بیماریها، درمانها و کیفیت و قیمتگذاری این خدمات تاثیر زیادی روی انتخاب بیماران، مصرفکنندگان و در نتیجه متخصصان پزشکی میشود. در حالیکه در سیستم درمانی آمریکا به خاطر نبود چنین شفافیتی انتقادات زیادی وجود دارد.[۵۳] قوانین جدید شفافیت بیشتری را تشویق میکند. از طرف دیگر میان میزان شفافیت و نگرانیهایی همچون محرمانه بودن اطلاعات بیماران و امکان بهرهبرداری تجاری از این اطلاعات وجود دارد.
ارائه[ویرایش]
ارائه خدمات پزشکی به سه رده اولیه، ثانویه و ثالثیه تقسیم میشود. خدمات بهداشتی اولیه به عنوان اولین مرحله روند درمانی طبقهبندی میشوند. طبق سازمان بهداشت جهانی در کنفرانس آلما-آتا در ۱۹۷۸، مراقبتهای بهداشتی اولیه عبارتند از مراقبتهای ضروری در زمینه سلامت که برای همه افراد و خانوادهها قابل دسترسی باشد.[۵۴] بر طبق سازمان جهانی بهداشت خدمات بهداشتی اولیه لازم است پوشش همگانی برای همه مردم داشته باشند، مردم محور باشند و به نیازهای مردم تحت پوشش بپردازند. به فاکتورهای خارج از بحثهای بیولوژیکی که بر سلامت موثرند توجه کند و شامل مشارکت تمامی اجزاء جامعه باشد. در بسیاری کشورها رکن اصلی ارایه این خدمات پزشکان خانواده هستند که در بیشتر کشورها پزشکان با طی دورههای آموزشی خاص مخصوص پزشکی خانواده برای این منظور آماده میشوند.[ف ۴] این خدمات در خانههای بهداشت، مطب پزشکان، درمانگاهها، آسایشگاهها، مدارس، ویزیتهای خانگی و سایر محلهای نزدیک به بیمار ارائه میشوند. خدمات اولیه درمانی خود در سه سطح متفاوت مطرح میشود. سطح اول به دنبال پیشگیری و کاهش احتمال بروز بیماری یا کاهش سلامتی است، سطح دوم شامل خدمات غربالگری جهت شناسایی زودهنگام افراد بیمار است و در سطح سوم درمان و کنترل عوارض بیماریها مطرح است.[ف ۵]
در صورت وجود سیستم ارجاع در کشور خدمات مراقبتی ثانویه (یا سطح دو در سیستم ارجاع) توسط متخصصین پزشکی در مطب و یا درمانگاه و یا در بیمارستانهای محلی برای بیماران ارجاع شده از خدمت دهنده اولیه صورت میگیرد. ارجاع در صورت نیاز به تخصص و یا فرایندی تخصصی به متخصص صورت میگیرد. این شامل خدمات سرپایی و بستری، بخش اورژانس، مراقبتهای ویژه، جراحیها، فیزیوتراپی، زایمان، واحد آندوسکوپی، آزمایشگاه تشخیص پزشکی و خدمات تصویربرداری پزشکی، مراکز هاسپایس[پانویس ۱] و غیره است. بعضی از ارائه دهندگان خدمات اولیه درمانی ممکن است به درمان در بیمارستانها و زایمان نوزادان در یک سیستم درمانی ثانویه نیز مشغول باشند.[ف ۶]
خدمات پزشکی ثالثیه (سطح سوم در سیستم ارجاع) نوعی از خدمات مشاورهای تخصصی است که توسط متخصصین بیمارستانی و مراکز ناحیهای مجهز به امکانات تشخیصی و درمانی که در بیمارستانهای محلی معمولاً در دسترس نیست ارائه میشود.[۵۵] این خدمات شامل مراکز مصدومیتها، مراکز سوختگی، بخشهای پیشرفته نوزادان، پیوند اعضاء، زایمان با ریسک بالا، پرتودرمانی، بخشهای سرطان، جراحی اعصاب و سایر مداخلات پیچیده جراحی و پزشکی میشود.[۵۶]
گاه از خدمات سطح چهار هم نام برده میشود که در واقع اشاره به خدمات تخصصی تر منشعب از مراکز سطح سه است که معمولاً دسترسی محدودتری دارند. این خدمات شامل روشهای آزمایشی و تحقیقاتی و بعضی روشهای ناشایع جراحی و تشخیصی هستند.[۵۶][۵۷]
خدمات پزشکی مدرن همچنین وابسته به اطلاعاتی است که هنوز در بسیاری از مراکز بر مبنای کاغذ است و هر روز بیشتر به صورت الکترونیکی صورت میگیرد.
سازمان بهداشت جهانی[ویرایش]
نوشتار اصلی: سازمان بهداشت جهانی
پرچم سازمان بهداشت جهانی
سازمان بهداشت جهانی (WHO) یکی از آژانسهای تخصصی سازمان ملل متحد است که در تابستان ۱۹۴۸ در ژنو (واقع در سوییس) آغاز به کار کرد. اولویتهای اولیه این سازمان مالاریا، سل، بیماریهای جنسی، سلامت مادر و کودک، مهندسی بهداشتی و تغذیه بود.[۵۸] سازمان جهانی بهداشت جهت دهی و هماهنگسازی مراجع سلامت در ساختار سازمان ملل متحدد را عهدهدار است. این سازمان هدایت امور مربوط به سلامت در سطح جهان، شکل دادن به برنامههای تحقیقاتی، تعیین استانداردها، تبیین سیاستگذاری شاهد مبنا، ارائه حمایت فنی به کشورها و نظارت و ارزیابی رویکردهای سلامتی را عهدهدار است.[۵۹] به دنبال تغییرات جهانی در زمینه سلامت و بحرانهایی که این سازمان در اواخر قرن بیستم با آنها روبرو بود، این سازمان امروزه به دنبال بازیابی موقعیت در معرض خطر خود به عنوان هماهنگکننده و رهبری سلامت در جهان، با در پیشگیری رویکرد سلامت جهانی[پانویس ۲] به جای سلامت بینالمللی است.[۶۰]
موسسات و سازمانهای پزشکی در ایران[ویرایش]
نوشتارهای اصلی: پزشکی در ایران، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران، سازمان نظام پزشکی و سازمان پزشکی قانونی
در ایران تدوین و ارائه سیاستها، تعیین خط مشیها و برنامه ریزی برای فعالیتهای مربوط به تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی، پژوهشی، خدمات بهداشتی- درمانی، دارویی، بهزیستی و تأمین اجتماعی بر عهده وزارت بهداشت است. همچنین این وزارتخانه ایجاد نظام هماهنگ بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و گسترش شبکه تلفیقی بهداشت و درمان را بر عهده دارد. تعیین رشتهها و مقاطع تحصیلی مورد نیاز ایران و اجرای برنامههای تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی از دیگر وظایف قانونی این وزارتخانه است.[ف ۷]
شاخهها[ویرایش]
در ایران افراد برای پزشکی و یا اخد یکی از تخصصهای پزشکی لازم است پس از اخذ دیپلم یا مدرک پیش دانشگاهی در ابتدا دوره هفت ساله دکتری حرفهای را بگذرانند، شامل سه دوره علوم پایه، کارآموزی و کارورزی که در نهایت به عنوان پزشک عمومی شناخته میشوند. هر پزشک عمومی پس از چند سال تحصیل در یکی از رشتههای تخصصی بعنوان متخصص آن رشته پزشکی شناخته میشود. هر متخصص یکی از رشتههای تخصصی پزشکی پس از گذراندن دو تا سه سال دیگر بعنوان فوقتخصص یک رشته زیر گروه آن رشته تخصصی شناخته میشود. سایر دورههای آموزشی برای پزشکان متخصص که طول دوره آنها کمتر از دو سال است، دورههای فلوشیپی یا تکمیل تخصص گفته میشوند، و این دورهها منجر به اخذ مدرک نشده و به عنوان فوق تخصص تلقی نمیگردد. پی اچ دی (PHD) مدرک دکترای ناپیوسته در رشتههای علوم پایه پزشکی است، فعالیت این افراد بیشتر غیربالینی و در فعالیتهای دانشگاهی، تحقیقی و تدریس است
آموزش[ویرایش]
دکترای حرفهای
پزشکی
داروسازی
دندانپزشکی
دامپزشکی
ن ب و
در برنامههای آموزشی پزشکی هنوز هم شیوه خاصی از آموزش مرکزیت دارد که به مکتب اوسلری معروف است. ویلیام اوسلر که پزشک و آموزگار برجستهای بود نوشته است: «این یک قانون ایمن است که هیچ آموزش کتابی بدون بیمار انجام نشود، چرا که همیشه بهترین آموزش آن است که توسط خود مریض صورت گیرد.» این مکتب به دلیل آنکه در عمل موثر بوده همچنین ادامه یافته و از پایههای اصلی برنامههای آموزشی پزشکی محسوب میشود.[۶۳] تمامی اشکال آموزش پزشکی به دنبال آماده کردن دانشجویان برای طبابت مسوولانه هستند. لذا این دانشجویان لازم است مقادیر قابل توجهی تئوری و دانش را فراگیرند و درنهایت آنچه تواناییشان را محک میزند نه دانش آنها بلکه عملکردشان است. هدف از آموزش پزشکی انتقال دانش، انتقال مهارتها و ارزشهای این حرفه به شکلی مناسب و هماهنگ است.[۶۴]
ساختار کلی آموزش پزشکی در جهان با تفاوتهایی همسان است. برنامه دوره دکتری عمومی پزشکی در ایران شامل چندین مرحله است که در تمامی دانشگاههای علوم پزشکی کشور به یک شکل اجرا میشود. در مرحله اول دروس عمومی و علوم پایه تدریس میشود. در پایان این مرحله امتحان جامع علوم پایه برگزار میشود و قبولی در این امتحان شرط ورودبه مرحله بعدی است. در مرحله دوم نشانهشناسی و فیزیوپاتولوژی مورد تدریس قرار میگیرد دانشجویان پزشکی پس از این دوره میتوانند وارد دوره کارآموزی بالینی شوند و در آخر دوره کارورزی (اینترنی[پانویس ۵]) است که زیر نظارت مستقیم پزشکان باتجربه میتوانند به تشخیص و درمان بیماران بپردازند. طبق قوانین ایران حداقل سنوات تحصیلی مجاز جهت تحصیل در دوره دکتری عمومی پزشکی ۷ سال و حداکثر ۱۰ سال است.[ف ۱۰]
اخلاق پزشکی[ویرایش]
اخلاق پزشکی اهمیت زیادی برای خودمختاری بیمار قایل است و لازمه آن آگاهی بیمار از همه حقایق شناخته شده است، در تصویر پزشک در حال مشاوره و توضیح یافتههای رادیولوژی مشاهده میشود.
نوشتار اصلی: اخلاق پزشکی
اخلاق پزشکی شاخهای از اخلاق است که آموزههایش در راه تعالی حرفه پزشکی به کار میرود. پزشکان اخلاق را به عنوان چارچوبی فراتر از قانون و به اراده خود به کار گرفته و به آن عمل میکنند.[ف ۱۱] اخلاق پزشکی بحثی در حوزه اخلاق هنجاری کاربردی است و هدف آن حل مشکلات خاصی است که در عمل به پزشکی و تحقیقات زیستی به وجود میآید. اخلاق پزشکی به عنوان مبحثی جداگانه از اخلاق اولین بار در ۱۹۷۰ مطرح شد. مرکز اخلاق و حیات (مرکز هاستینگز)، موسسه کندی، مرکز اخلاق زیستی دانشگاه جرج تاون و مجلاتی همچون فسلفه و پزشکی و پزشکی نظری و اخلاق پزشکی طلایه داران آن بودند. اخلاق پزشکی به موضوعاتی همچون رابطه میان پزشک از یک سو و بیماران و همراهان از سوی دیگر، تعاملات پزشک با دیگر پزشکان، روابط تیم پزشکی و پرسنل بیمارستانی با یکدیگر میپردازد.[ف ۱۲] در اخلاق پزشکی بحثهایی همچون خودمختاری بیمار، رضایت بیمار، منفعت بیمار، عدالت در حق بیماران و موضوعات پرچالشی همچون اتانازی، ژنتیک و کلونینگ انسان، لقاح مصنوعی، باروری آزمایشگاهی مطرح است.[ف ۱۳]
کنترل قانونی[ویرایش]
همیشه این بحث در میان پزشکان وجود داشته که تنها یک شخص از درون این حرفه با همان میزان تجربه و آموزش میتواند در مورد دیگری قضاوت کند. اما پزشکان خود بخشی از مجموعه بزرگتری سیستم مراقبتهای سلامتی در جامعه هستند. هر سیستم درمانی محیط قانونگذاری مخصوص خود را دارد که خود وابسته به سیستمهای گستردهتر اجتماعی و سیاسی است. بنابراین برای اینکه کنترل قانونی پزشکی موثر باشد لازم است بر مبنا و تکمیل کننده ارکان قانونی موجود در سیستم سلامت و آموزش باشد.[۶۵]
مراجع قانونی در پزشکی معمولاً سه عملکرد اصلی را تحت پوشش قرار میدهند. تعیین استاندارها که در زمینه آموزش، رفتار اخلاقی، صلاحیت، کارایی و رفتار قراردادی صورت میگیرد. دوم نظرات بر عمل به این استانداردها و در آخر مداخله برای اطمینان از برقرار بودن و یا نبودن آنها صورت میگیرد.[۶۵]
کنترل قانونی در ایران[ویرایش]
در ایران صدور پروانه طبابت و سایر تخصصهای بهداشتی از وظایف وزارت بهداری است.[ف ۱۴]
از طرف دیگر رسیدگی به شکایتهای مربوط به امور پزشکی در ایران بسته به نوع شکایت طبق قانون اصلاح مقررات امور پزشکی و دارویی (۲۹ فروردین ۱۳۷۴) میتواند در صلاحیت دادگاههای عمومی و یا دادگاههای انقلاب اسلامی باشد، اما رسیدگی به بیشتر شکایت در صلاحیت سازمان تعزیرات حکومتی است.[ف ۱۵]
قصور و خطاهای پزشکی[ویرایش]
از دیدگاه حقوقی خطاهای پزشکی با قصور در پزشکی تفاوت دارند. خطاهای پزشکی یک عمل ناخواسته است که به نتیجه مطلوب در امر طبابت منجر نمیشود. از طرفی خطای جزایی پزشکی یا قصور به آن دسته از خطاهایی اطلاق میشود که اولاً باید موجب ایجاد عارضه و آسیبی شده باشد و ثانیاً این عارضه ناشی از قصور و یا تقصیری از ناحیه کادر درمان باشد.[ف ۱۶]
انتقادات از پزشکی مدرن[ویرایش]
از بزرگترین مشکلات پزشکی مدرن عدم دسترسی به آن در مناطق محروم واقشار کم درآمد است. میان فقرا و ثروتمندان یک فاصله درآمدی وجود دارد که به ویژه در درمانهای پرهزینهای چون درمان ایدز و سل آشکار میشود. اکثریت منابع پزشکی و درمانها در کشورهای ثروتمند و با شیوع پایین بیماریها به خصوص نیمکره غربی متمرکز شدهاند. از سوی دیگر کشورهای در حال توسعه و عقبافتاده دنیا شیوع بالایی از ایدز دارند ولی فاقد منابع کافی برای درمان آن هستند.[۶۶]
خطاهای پزشکی و تجویز زیاد از حد دارو و سایر بیماریهای ناشی از درمان هم از مشکلات دیگر مورد توجه هستند. متخصصین مهندسی فاکتور انسانی عقیده دارند که پزشکی میتواند با اتخاذ ایدههای مورد استفاده در ایمنی هوانوردی که از خطرات قرار دادن مسوولیت زیاد روی دوش یک ابرانسان و انتظار از او برای خطا نکردن فایده ببرد. سیستمهای گزارش دهی و سازوکارهای وارسی هر روزه بیشتر در تشخیص منبع خطاها و بهبود عملکرد به کار میروند. روشهای تشخیصی بالینی در برابر روشهای آماری و الگوریتمی قبلاً در تشخیص روانپزشکی به کار برده شدهاند و برتری روشهای آماری مشخص شده است.[۶۷] در یک متاآنالیز در سال ۲۰۰۰ که این روشها در پزشکی و روانشناسی مورد مقایسه قرار گرفتند به طور کلی روشهای مکانیکی و آماری در بیشتر موارد و نه همه موارد برتری داشتند.[۶۷]
نابرابری در کیفیت خدمات در جمعیتها نیز یکی دیگر از موضوعات مورد مناقشه است.[۶۸] به عنوان مثال در مطالعهای مشخص شد که افراد پیر دچار مشکلات روانی از مراقبتهای ضعیفتری در طی بستری برخوردار بودند.[۶۹]
افتخارات و جوائز[ویرایش]
نوشتار اصلی: جایزه نوبل
الکساندر فلمینگ جایزه نوبل پزشکی ۱۹۴۵ را در پی کشف پنیسیلین دریافت کرد
بزرگترین و پرافتخارترین جایزه جهانی در زمینه پزشکی جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی است که سومین جایزهای است که آلفرد نوبل در وصیت نامهاش از آن نام برد. اولین جایزه نوبل در پزشکی و فیزیولوژی به امیل فون براون به علت درمان با سرم اهدا شد. در سالهای بعد هم بسیاری از اکتشافات بزرگ در زمینه پزشکی، همچون کشف پنیسیلین، مهندسی ژنتیک و گروههای خونی به دریافت جایزه نوبل منجر شده است. [۷۰]
در ایران بزرگترین جایزه پزشکی را جشنواره تحقیقاتی علوم پزشکی رازی اهدا میکند که از سال ۱۳۷۴ هر ساله توسط وزارت بهداشت برگزار میشود
